De voorbije 24 maanden kreunde de culturele sector onder de beperkende maatregelen van de coronacrisis. De leegloop van onze kerken is echter al langer bezig. Wat is de impact hiervan op de religieuze objecten die ook thuis horen onder de noemer ‘kunst en cultuur’? Enkele weken geleden kondigden twee prominente NV-A ministers aan dat de abdijsite Herkenrode een pilootproject voor religieus erfgoed wordt. Hoera … je tennist toch ook niet met een versleten voetbal! Tongeren pronkt nu al met een dergelijk cultureel project, het Teseum. Nu culturele ontplooiing weer volop toegelaten is, zijn we er een hele namiddag lang gaan genieten. Een aanrader … want nagenieten doen we nog steeds!
In de monografie ‘Het Haspengouws Kerkenlandschap’ (Georeto, 2015) passeerden 171 kerkgebouwen de revue, een onvolprezen plejade van alle kerkelijke bouwstijlen uit het tweede millennium van onze tijdrekening! Amper vijf jaar later gaan in ruim 70% van deze doorgaans plattelandskerken geen weekendvieringen meer door! De goegemeente –door de kuddegeest medeverantwoordelijk voor deze zwanenzang– treurt hier niet om. In alle gemeenten wordt door ‘bestuurders’ nagedacht over nieuwe invullingen en functies, herbestemmingen, min of meer drastische verbouwingen, algehele afbraak, weg ermee! In deze tijdsgebonden reconversie duikt als motief vaak ‘de noodzaak aan sociale ontmoetingsruimtes’ op. Welnu, als bescheiden sterveling is én blijft een kerk voor mij nog altijd een bevoorrechte en tijdloze sociale ontmoetings- en bezinningsruimte: er heerst stilte en rust, licht en duister, vreugde en verdriet, beroering en ontroering, er klinkt soms hemelse muziek, je wordt er geconfronteerd met onrecht en de minstbedeelden in onze onmiddellijke en verre omgeving ... allemaal sociale thema’s, toch. En toch, weg ermee en plaats ruimen voor ‘iets’ beter!
Samen met de liquidatie en/of verkrachting van het bouwkundig kerkvolume dreigt in veel gevallen ook de inboedel zo niet ‘verloren’ te gaan, dan toch uit zijn historische context weggerukt te worden … een soort Beeldenstorm2.0! Wat is de toekomst van de beelden, de schilderijen, de muurschilderingen, glasramen, reliëfs, het meubilair, liturgische gewaden en vaatwerk, ... Over hun lot is er vaak veel minder tot zelfs helemaal geen transparante communicatie, te meer omdat de meeste parochiale zielen geen weet of interesse meer hebben in de historische draagwijdte, herkomst en betekenis van hun kerkelijk patrimonium. Nochtans spreekt de aankleding van een kerkinterieur boekdelen over de historiek van een dorpsgemeenschap. Een regio die de ontwikkeling van het cultuurtoerisme hoog in het vaandel voert en zich opmaakt voor de titel ‘Landschapspark’ zou hier gevoelig en bekommerd om moeten zijn. Ik heb deze waarden en die visie –tot zichtbare goedkeuring van mijn publiek– in tal van mijn geotoeristische gidsbeurten ontplooid.
In januari 2022 kwam de volledige abdijsite Herkenrode (Kuringen, Hasselt) in handen van Toerisme Vlaanderen die het ganse domein in erfpacht toevertrouwde aan Herita vzw. Vlaams Minister voor Toerisme Zuhal Demir licht toe: “De aankoop kadert binnen de verhaallijn ‘religieus erfgoed’ van Toerisme Vlaanderen”. Minister van Onroerend Erfgoed Mathias Diependaele vult aan: “Het verwerven van Herkenrode is een belangrijke stap in de uitgroei van een ‘National Trust’ in Vlaanderen. Dit erfgoed vertelt het verhaal van Vlaanderen. We vragen religieuzen en iedereen die medeverantwoordelijk is voor religieus erfgoed om na te denken over de toekomst van dat erfgoed’. Het gevolg van mijn nadenken leg ik neer in een openlijke vraag: is er in dit project plaats voor waardevol religieus erfgoed dat momenteel in de met liquidatie bedreigde Haspengouwse dorpskerken staat te verkommeren? Om de waarde en ontroering van ons religieus erfgoed aan te tonen, brachten we onlangs een bezoek aan het Teseum in hartje Tongeren.
De naam Teseum verwijst naar een museale omgeving. Het prefix ‘T’ accentueert de drie pijlers van dit unieke museum voor religieuze (bouw)kunst, nl. de locatie Tongeren, Thesaurus (Lat. = ter bewaring weggelegde schat, schatkamer) en Terra (Lat. = ondergrond, archeologie). Het betreft een fris en helder ontwerp van het architectenbureau Michel Janssen (Tongeren) en het ontwerpbureau Bailleul (Gent). Alles speelt zich af in hartje Tongeren: in en onder de gotische Onze-Lieve-Vrouwebasiliek en het voormalige kanunnikenklooster.
De schatkamer is gehuisvest in de voormalige kapittelzaal –de ruimte is met een indrukwekkend gebinte overspannen– en een aantal kamers erboven (o.a. het dormitorium). De collectie, grotendeels afkomstig uit de lokale kapittelkerk, bestaat uit ca. 250 objecten waaronder meerdere Vlaamse topstukken: houten en stenen heiligenbeelden, relieken in decoratieve reliekhouders, liturgische gewaden en edelsmeedwerk in goud en zilver, minutieus geïllustreerde evangelieboeken, enz. Blikvangers zijn een zeldzame Merovingische gesp, een zilveren monstrans met de tien (legendarische) bisschoppen van Tongeren en een Romaans Christushoofd. De multimediagids informeert je over de functie, de betekenis en het gebruik van de getoonde objecten. Heb je als opwarmertje zin in een rijk geïllustreerde reis doorheen de middeleeuwse religieuze kunstgeschiedenis van Tongeren? Surf dan naar https://collectie.teseum.be/.
Onder de huidige Onze-Lieve-Vrouwebasiliek ontvouwt zich één van de oudste archeologische sites van ons land. Met behulp van muren, funderingen en archeologica ontvouwt zich de ontwikkeling van twee millennia bouwen en verbouwen … een eeuwenoud versteend verhaal, verlevendigd met hedendaagse technieken (animaties, video). Je ziet er sporen van twee luxueuze romeinse stadwoningen en de grondvesten van liefst zeven gebedshuizen, voorlopers van de huidige kerk.
De Romaanse kloostergang (1146-64) is een restant van het vierzijdig claustrum (klooster van aan de kerk verbonden kanunniken) dat destijds tegen het koortje van de Romaanse hoofdkerk aanleunde. De architectuur van dit claustrum benadrukt de diepere visie van het toenmalig kloosterleven: de religieuzen leefden verstoken van de profane buitenwereld én met het zicht op de hemel als enige horizon. In de 14de eeuw werd de westelijke kloostervleugel evenwel gesloopt om de bouw van een ruimer polygonaal hoofdkoor mogelijk te maken. Dit resulteert nu in een glasheldere stilistische confrontatie tussen de sobere Romaanse bouwstijl en de flamboyante gotiek. In de zuilengalerij staan tientallen indrukwekkende grafplaten van kanunniken en vooraanstaande Tongenaars.
Trek voor een ‘cultuurtoeristische beleving’ in het driedelig Teseum gerust enkele uren uit. Voeg hier een rondwandeling in de huidige Onze-Lieve-Vrouwebasiliek aan toe. Binnenkort kan en mag je door de schacht van de torenromp opstijgen naar een panoramisch platform … 64 meter boven de begane grond. Bovendien zijn er binnen de middeleeuwse stadsmuren van Tongeren nog minstens twee andere musea met een hoog cultureel gehalte: het Gallo-Romeins museum en het begijnhofmuseum ‘Beghina’. Bewegwijzerde stadswandelingen rijgen een en ander en nog veel meer fraais aan elkaar. En ook in de onmiddellijke omgeving van deze Gallo-Romeinse garnizoenstad, veilig gesetteld op het interfluvium tussen het Maas- en Scheldebekken, zijn er kant en klare wandelingen waar je oeverloos kan genieten van de natuur en het cultuurlandschap. Zowel de lokale recreant als de cultuurtoerist komen in Tongeren aan hun trekken. Heb je zin, nu het weer mag en kan, in een meerdaags ‘cultureel belevingsavontuur in de heimat van Ambiorix’, neem dan een kijkje op www.visitlimburg.be/zoek-je-verblijf
TESEUM
rnMuseumkwartier 2
rn3700 TONGEREN
rn+32(0)12 80 02 28
rninfo@teseum.be
rnwww.teseum.be
Lapis, mors-abolescens.
24 februari 2022