Niet al goud dat blinkt, zegt men wel eens. Deze stelling willen we ook op ons dierbaar Haspengouw toepassen. Onderhavige blog vormt een tweeluik met mijn vorige bijdrage ‘Haspengouw scoort’. Er liep m.a.w. ook heel wat mis tijdens het afgelopen decennium. Haspengouw incasseerde wel degelijk. Een bloemlezing in de geest van “Alles kan beter”.

Een bedenking bij de inleidende foto van deze blog. Op de achtergrond zie je de voormalige abdij van Colen. Het complex werd al vanaf het begin van de 16^de eeuw door ‘anonieme’ bouwmeesters en werklieden opgebouwd als huisvesting en ‘thuis’ voor religieuzen. Het is beschermd en staat op de Vlaamse lijst van Onroerend Erfgoed. De abdij Colen is nu ontoegankelijk omwille van een herbestemmingsproject. Op de voorgrond ontvouwt zich het toegankelijk kunstwerk met de titel ‘Untitled #158’ van de Brit Aeneas Wilder. Het werd pas tien jaar geleden geplaatst en is, wegens houtrot, reeds aan vervanging/herstelling toe. Deze foto toont op treffende wijze de confrontatie tussen vroegere bouwkunst en hedendaagse kunst.

Exit Provinciaal Domein Rullingen

In 2014 verkocht de provincie Limburg het provinciaal domein Rullingen aan de NV Livaco omdat “het onderhoud ervan niet meer tot de kerntaken van de provincie behoort”. Gedurende meerdere decennia (1978-2014) was Rullingen een vaste waarde voor het toerisme en de recreatie in Haspengouw: het waterkasteel fungeerde als hotel-restaurant, het jachtwachtershuis was een taverne. De parking gold als vertrekplaats voor de wandellussen van de greenspot Rullingen. Momenteel kan je dit wandelgebied aansnijden vanuit twee andere speerpunten: Ulbeek (AKSI-Bottelarij) ofwel Borgloon (Fruitbelevingcentrum Stroopfabriek). Het landgoed omvat een park, bos en een fructuarium voor hoogstammige pruimen- en kersenvariëteiten. Op het hermetisch afgesloten domein wordt momenteel volgens de regels van de kunst een en ander gerestaureerd, gecorrigeerd en heraangelegd. Mocht ik ooit uitgenodigd worden om deze transformatie ter plekke te bekijken, dan zal ik niet nalaten er een blogitem aan te wijden want Rullingen ligt me na aan het hart.

Gesloten minderbroederskerk van Sint-Truiden, geen onbesproken vaccinatiecentrum

Na het vertrek (2019) van de minderbroeders uit de Trudostad ging ook de deur van één der laatste actieve kloosterkerken in Haspengouw op slot. Het betreft een zaalkerk – smal (16m) maar lang (74m) – uit 1731-38, toegewijd aan de Spaanse franciscaner heilige Franciscus Solano (1549-1610) en een silhouet in de skyline van Sint-Truiden. In stilistisch opzicht is het een voor Haspengouw eerder zeldzame creatie in classicerende barokstijl. De kloosterkerk had een kwaliteitsvol interieur: meubilair, stucwerk, zeldzame heiligenbeelden uit de franciscaner familie, decoratieve medaillons, een rettler-orgel en decoratieve glasramen. De sluiting van de minderbroederskerk is zonder meer een cultuurtoeristische aderlating voor de Trudostad waar eens, terend op de erfenis van Trudo van Haspengouw, veertien kloosterorden werkzaam waren. Daarom profileert Sint-Truiden zich als het “Religieus Centrum van Haspengouw”. Bij bisschoppelijk decreet werd de minderbroederskerk in 2019 herbestemd tot een ‘profaan gebouw met niet aanstootgevend gebruik’. De stad werd de nieuwe gebruiker. In coronatijden fungeerde de voormalige kloosterkerk als vaccinatiecentrum voor de bevolking van Sint-Truiden, Gingelom en Nieuwerkerken. Het is één van de meest besproken in zijn soort geworden want, na een ongeoorloofde onregelmatigheid in de volgorde van inenting, moest Veerle Heeren (CD&V) als burgemeester uiteindelijk het loodje leggen. Ook andere interne politieke strubbelingen en afrekeningen hebben de stedelijke en toeristische ontwikkeling van Sint-Truiden geen deugd gedaan.

Spartacus op een dood spoor

Na 18 jaar palaveren is het Spartacusplan – een droom van wijlen sp.a-boegbeeld Steve Stevaert – op voorstel van Open VLD-politica Lydia Peeters door de Vlaamse Regering medio 2022 naar de prullenmand verwezen. Dit mobiliteitsplan, waarvan geen meter gerealiseerd werd, kostte de sponsorende belastingbetaler tot op heden een slordige 75 000 000 euro. De essentie van het plan was een sneltram op een grotendeels bestaande eigen bedding tussen Hasselt en Maastricht, liefst van station tot station om de aansluitingen met de res(t) van de beschaafde wereld naadloos te laten verlopen. In dezelfde adem kondigde de Vlaamse minister van mobiliteit aan dat er op het traject Hasselt-Maastricht in 2024 –binnen twee jaar dus – als alternatief een trambus zal rijden. Omtrent de concrete modaliteiten (eigen bedding, stopplaatsen, stations, perrons, enz.) is nog niets concreet. In Nederland betreurt men de gang van zaken en eist men een forse schadevergoeding. Met de afvoer van het Spartacusplan laat men een unieke kans liggen om het zieltogende handelscentrum Hasselt met nieuwe zuurstof vanuit de Euregio te reanimeren. En ook de cultuurtoeristische ontsluiting van Haspengouw had er wel bij gevaren. Helaas.

Stadscentra in ademnood

Sinds mensenheugenis ontstonden er – als het ware spontaan – op kruispunten van landwegen stedelijke markt- en handelscentra, a fortiori als er in de buurt van deze kruispunten een bevaarbare rivier aanwezig was. Al liggen Hasselt resp. Tongeren aan een rivier – de ene aan de Demer, de andere aan de Jeker – , op economisch vlak hebben deze waterwegen geen rol betekenis gespeeld wegens te smal, ondiep en dus onbevaarbaar. In het oude stadscentrum van Tongeren –we alluderen inderdaad op de Gallo-Romeinse (heerbaan) as Sint-Truiderstraat – Markt – Maastrichterstraat – staan momenteel tal van handelspanden leeg of te huur Dit is grotendeels het gevolg van de creatie van het extra muros gelegen winkelpark T-Forum: het grootste van Haspengouw en uitgerust met 850 parkeerplaatsen. Horeca is in het T-Forum (vooralsnog) niet toegestaan, tavernes en restaurants mogen vanouds wel in de historische binnenstad maar daar zijn veel potentiële klanten weggebleven. Om analoge redenen zit ook het winkel- en handelscentrum Hasselt in de puree. Ook daar is er veel leegstand op de historische noord-zuidas ‘Luikerpoort-Kempische poort’. Op een bepaald ogenblik hield de ene na de andere grote winkelketen het voor bekeken. De klanten blijven weg omdat er te weinig betaalbare parkings aan de rand van de binnenstad zijn en het Quartier Bleu aan de kanaalkom heel wat handelsbedrijvigheid uit de binnenstad heeft weggezogen. In het Quartier Bleu is wel horeca toegelaten. Er is werk aan de winkel in Hasselt en Tongeren … en verfraaiingswerken alleen zijn o.i. ontoereikend om dit probleem op te lossen. Een vitale stad hoort nu eenmaal een economische wisselwerking met zijn omgeving te hebben.

De landbouw op de schop?

Generaties lang bepaalde de landbouwende mens de spontane charmes van het Haspengouws cultuurlandschap … weidse akkers tussen holle wegen en cultuurtaluds, groene graslanden met vee en hoogstammige fruitbomen, monumentale vierkanthoeven als exponenten van agrarische vruchtbaarheid, her en der kapelletjes en kerken met beschermheiligen tegen allerhande kwalen van het vee, laagstammige aanplantingen met appel- en perenvariëteiten, de teelt van aardbeien en bessen … Maar hedendaagse hete hangijzers – de dooddoener ‘klimaatverandering’ en de georkestreerde ‘energiecrisis’ – hypothekeren de nabije toekomst van het Haspengouws landbouwlandschap. Blaartje ‘De Koe’ is een prominente methaansproeier, dierlijke mest en kunstmest (o.a. nitraten en fosfaten) verpesten het grondwater. De chemie tussen landbouw en natuurontwikkeling klopt niet meer. De restauratie van eeuwenoude vierkanthoeven kost handenvol geld. Wereldconflicten verstoren de afzetmarkten van het Haspengouws keurfruit. Door de hoge energiekosten staat het koel bewaren van hardfruit op de helling. Daarom bleven afgelopen oogstseizoen handenvol appelen en peren aan de bomen hangen en zijn inmiddels al tientallen hectares fruitaanplantingen gerooid. Wat komt er in hun plaats? Gaat Haspengouw een monocultuur van wijngaarden tegemoet en zal dat renderend zijn? Zal Haspengouw even ‘weids’ blijven? Zal ‘fietsen tussen fruit’ een publiekstrekker blijven? Wordt Haspengouw tot lof en eer van de natuurgoden opnieuw grotendeels bebost? Of maak ik mij zorgen om niets? Verpozen aan een rijk gevulde Haspengouws tafel met een biefstuk uit de 3D-printer is toch ook lekker, gezond en authentiek, nietwaar? Wordt ‘fietsen tussen 3D-printers’ dan de toekomstige topper van Toerisme Limburg?

Fusie-dictators … de maat is vol!

Mijn bedenkingen omtrent de op til zijnde geforceerde fusies in Haspengouw heb ik reeds meerdere malen geventileerd en gemotiveerd. Als men het tegenwoordig over Rusland en Oekraïne heeft, valt het begrip ‘democratie’ wel eens. Welnu, ik ben een fervent voorstander van democratie: niet alleen in een ver-van-mijn-bedshow maar ook op het thuisfront. De actuele fusiethriller van een aantal Haspengouwse steden en gemeenten wordt geschreven en gedicteerd door enkele dictators … op zoek naar geld. Fusies zonder een verzekerde meerwaarde voor de regio en zijn bevolking zijn uit den boze. Daarom lijkt me het samengaan van Bilzen en Hoeselt logisch en het onderzoeken waard, ook al is de weerstand in Hoeselt groter dan aanvankelijk gedacht. De autoriteiten van de steden Tongeren en Borgloon laten uitschijnen dat alles in kannen en kruiken is. Ze hebben immers al een gezamenlijke website en een schepen van Borgloon heeft een hoofdrol gespeeld in een Tongerse operette. Ik blijf erbij dat de fusie van het Gallo-Romeinse Tongeren en de Loonse hoofdplaats Borgloon een regelrechte aanslag tegen de authenticiteit en geloofwaardigheid van Haspengouw is. Wellen blijft het been stijf houden en kijkt de toekomst rooskleurig als een soloslim tegemoet. Beunhazen Alken en Kortessem onderzoeken –uitsluitend en alleen binnen hun eigen schepencolleges – een samengaan met de provinciehoofdplaats Hasselt, niet als een klassieke fusie maar wel in een nog wazige district-formule. De Diepenbeekse democratie heeft na wijs beraad beslist te passen voor dit roekeloos avontuur. Van waar mijn weerstand? Het grote Hasselt heeft me ooit eens persoonlijk gewaarschuwd dat het absoluut niet tot het boerse Haspengouw wil behoren. Welnu, het opgaan van Alken en Kortessem in Hasselt weekt eerstgenoemden structureel los van Haspengouw en dit is ontoelaatbaar voor twee kernen die binnenkort een inherent onderdeel van het Vlaams Landschapspark ‘Hart van Haspengouw’ zullen worden!

Colen: van abdij tot elitaire wellnesskliniek, relaxhotel en bistro

In de blog ‘In memoriam: (klooster) abdij van Colen’ rapporteerde ik de liquidatie van de laatste nog actieve abdij in Haspengouw, de abdij van cisterciënzerinnen te Kerniel-Colen. Toen ik de eerste druk (1984) van de Geogids Borgloon schreef, stond Colen met ruim 40 000 bezoekers per jaar in de top drie van het Haspengouws cultuurtoeristisch aanbod. Sedertdien is op het tempo van het verval van de christelijke levenshouding ook het licht in Colen geleidelijk uitgedoofd. De materiële erfenis van de (thans) ontoegankelijke site bevindt zich momenteel in transitie. Colen 2.0 wordt in 20?? een wellnesskliniek en relaxhotel met ruimte voor rustige evenementen, lokale ambachten en een heuse bistro. Volgens architect en mede-eigenaar Alfredo di Gregorio verloopt de restauratie en herbestemming in overleg met Onroerend Erfgoed. De inmiddels ontwijde abdijkerk annex sacristie wordt een ontmoetingsruimte voor evenementen (lezingen, muziek, ...). In de abtsvleugel worden appartementen voor langverblijf op huurbasis gecreëerd. Op de bovenverdiepingen zijn wellness en kamers voor kortverblijf voorzien. In deze optiek ambieert Colen 2.0 een stilteplek voor de kapitaalkrachtigen van de huidige samenleving, een functie die het eigenlijk al eeuwen voor religieuzen vervulde …. Jan-met-de-pet kan terecht in het later aan de site toegevoegde schooltje waarin een bakkerij en een winkeltje voor streekproducten ondergebracht worden. Ten behoeve van deze vernieuwde stiltefunctie werd onlangs een aanvraag ingediend om de eeuwenoude kerkwegel tussen Kerniel-dorp en de abdijsite te verleggen. Het houten kunstwerk ‘Untitled #158' van Aeneas Wilder, in 2012 neergepoot in het hellende cyclocross-weiland vlak bij de parking, lijdt aan houtrot en moet hersteld/vervangen worden; dit hoort kennelijk wel tot het takenpakket van de provincie Limburg.  De Verborgen Groen-wandeling ‘Colen’ is nog intact maar is wel zijn ziel kwijt m.a.w. als er nooit een abdij geweest was, zou daar nu ook geen bewegwijzerd wandelpad liggen!

Verdozing en sociale verschraling in Vochtig-Haspengouw

Het merendeel van de dorpen en gehuchten in een brede zuidelijke rand omheen Hasselt vallen sinds het kantelmoment ‘1958’ ten prooi aan verstedelijking.  Het gaat om woongebieden uit het zgn. beschermd vakwerkgebied zoals Herk-de-stad, Stevoort, Sint-Lambrechts-Herk, Alken, Wellen, Kortessem en Diepenbeek. Het fenomeen uit zich in tal van gedaanten: verdichting van de lintbebouwing (ook én nog steeds langs drukke verkeersaders), invularchitectuur waarbij de laatste hoogstamboomgaarden voor de bijl gaan, nieuwe wijken en verkavelingen  (soms tot ver van de kerktoren), appartementen, sociale woningen, serviceflats, woonerven, enz.  Omdat veel wijken volgestouwd worden met kubusvormige blokken omschrijf ik dit verstedelijkingsproces suggestief als ‘verdozing’ … een term ik ontleende aan de Nederlandse historicus Maarten Van Rossum die meestal ook geen blad voor de mond neemt. De caleidoscoop van buurtwinkels, slagers, warme bakkers, doe-het-zelfzaken en krantenkiosken ruimde plaats voor supermarkten met ruime parkings. O.m. door deze evolutie onderging het urbanistisch uitzicht van menig dorp in Vochtig-Haspengouw een grondige metamorfose. Oké, het wooncomfort is toegenomen, maar wel ten koste van het sociale dorpsleven. Ondanks het fors toegenomen inwonertal is het ledenaantal van plaatselijke verenigingen sterk verminderd, erger nog zijn er veel verenigingen opgedoekt! Door de geschetste evolutie is het geografisch en sociaal dorps- en streekgevoel sterk verwaterd. Dit proces van betrokkenheid (vroeger) over onwetendheid naar onverschilligheid (nu) staat haaks op het geotoeristisch gedachtegoed ‘zien, inzien, ontzien’. Zullen dorpsnamen en geografische streken in de nabije toekomst in de betongrijze massa verder oplossen?

Monumenten'zorg'wekkend

Soms vraag ik mij af welke gebouwen of materiële verwezenlijkingen uit onze tegenwoordige tijd in de toekomst ‘beschermde monumenten’ zullen worden. Geen idee en daarbij, het is onze zorg ook niet: de geschiedenis zal de waarde van onze realisaties later wel evalueren. Elke beschaafde samenleving die zichzelf respecteert draagt immers maximaal zorg voor visuele blikvangers uit het verleden. In mijn vorige blog ‘Haspengouw scoort’ belichtte ik enkele iconen die in ons midden waardig ouder worden. Dit neemt niet weg dat Haspengouw nog niet klaar is met de zorg voor zijn immo uit het verleden. Daarom dit korte en verre van volledige to-dolijstje: de restauratie van het waterkasteel van Rijkel in Maasstijl, de voltooiing en inkleding van de torenruïne van Brustem, de volgende fase in de reanimatie van de erfgoedsite Herkenrode na het recente vertrek van de zusters van het H. Graf, de ontsluiting van de iconische Kolmontsite (cfr. ‘Kolmont, een Nooit Vergeten bergvesting’, de toekomst van een rist romaanse plattelandskerken die buiten ‘dienst’ zijn, de restauratie en herbestemming van de begijnhofkerk van Tongeren – het betreft hier Unesco Werelderfgoed – en de voortgang in de aanslepende de restauratie-soap rond het pleinbegijnhof van Hasselt. Met de 75 miljoen euro, besteed aan de plannen van de digitale Spartacustram had men reeds één en ander kunnen realiseren, toch?

Lapis, mors-abolescens.
12 januari 2023